Bełchatów - Kleszczów - Osadnictwo niemieckie - Heimatbote - 08/1950 - cz.1

    Bełchatów, w szczególności Kleszczów to miejscowości mi bliski. Ten materiał uzupełnia moją ubogą wiedzę o osadnikach osiadłych na tych terenach. 

Źródło: Heimatbote: 08/1950 

BEŁCHATÓW

Historia polskiej parafii luterańskiej 

Jak powstało zgromadzenie

     Podobnie jak wiele innych luterańsko-niemieckich zborów w naszej dawnej ojczyźnie, Bełchatów w centralnej Polsce powstał dlatego, że sami Polacy powołali naszych przodków do życia - nawet jeśli dziś nie chcą się już do tego przyznać. Sytuacja w Polsce w tym czasie, przed końcem XVIII wieku, była taka, że do niespokojnej sytuacji politycznej doszły trudności gospodarcze - było to krótko po rozbiorach. Nowe pruskie środki celne miały poważny wpływ na polskie rolnictwo, a ostatni polski król, Stanisław August Poniatowski, starał się otworzyć nowe bogactwa przemysłowe dla swojego kraju. Oczywiście początkowo nic z tego nie wyszło, bo nastały rozbiory i zamęt epoki napoleońskiej. Dopiero po Kongresie Wiedeńskim powrócił pokój. Pod suwerennością cara Aleksandra I powstało półniezależne królestwo Kongresówki, które mogło teraz zacząć rozwijać swoją gospodarkę. Aby z większym powodzeniem przyciągnąć do Polski niemieckich osadników, zezwolono im dekretem z 2.III.1816 r. na bezcłowy przywóz swoich dóbr oraz zwolniono ich i ich dzieci od służby wojskowej. Wiele z nich konkurowało w rekrutacji osadników i rzemieślników. Wśród nich był ambitny dziedzic Bełchatowa, na południe od Łodzi Stanisław Kaczkowski. Około 1820 roku - data na pierwszej pieczęci kościoła - postanowił założyć parafię protestancką dla zwerbowanych przez siebie rzemieślników i osadników. Główny strumień osadników przybył prawdopodobnie w latach 1824-30, gdyż dopiero od 1824 r. w rejestrach Grocholic i Petrikau dokonano rejestracji chrztu protestanckich osadników. W 1825 r. pan dziedziczny przypomniał komisji rządowej o konieczności utworzenia parafii protestanckiej, gdyż liczni osadnicy w Bełchatowie i okolicach byli oddaleni od najbliższego kościoła o sześć i więcej mil. W 1827 roku zapewnił komisję, że budowa kościoła protestanckiego zostanie rozpoczęta i zakończona w następnym roku. W 1828 r. oświadczył staroście w Petrikau, że dla proboszcza i kantora nowej parafii dostarczy rocznie 18 sążni drewna, a także mieszkania i trzy łany ogrodu dla nich. Mimo to do założenia nowej parafii nie dochodzi, gdyż protestanci z Kleszczowa nie należą do Bełchatowa, a chcą budować własny kościół. 

   Tak więc 4.8.1836 r. Sup. Modl. z Kalisza przybył do Kleszczowa i ostatecznie uzgodnił z Kleszczowianami, że należą do Bełchatowa, ale powinni mieć dwa nabożeństwa z kazaniem miesięcznie w KL. W efekcie 22 października 1837 r. potwierdzono istnienie parafii luterańskiej w Bełchatowie-Kleszczowie. Liczba płacących składki kościelne wynosiła wówczas 910; sto lat później (1937 r.) w samym Bełchatowie było ich 800, a w Kleszczowie z filią Dziepolic i radomskiem ok. 1000. Pensję pastora ustalono wówczas na 2300 polskich guldenów, dla kantora 300, a dla sekstanta 100. W 1847 r. Kleszczów stał się wtedy w końcu samodzielną parafią. Strata ta została zrekompensowana trzy lata później przez przyłączenie do parafii zelowskiej ludności luterańskiej. Później ta ostatnia została połączona z filialną parafią w Pozdzienicach.

SKĄD POCHODZILI OSADNICY?

    Osadnicy w rejonie Bełchatowa-Kleszczowa pochodzili z północnej Polski, z różnych miejscowości Poznania, jak Rogoźno, Pleszew, Nowego Tomyśla, Krotoszyna, niektórzy także bardziej z okolic, jak Konin i Kalisz, inni, zwłaszcza rzemieślnicy w mieście, pochodzili z Czech, Saksonii, Śląska i byli w większości katolikami. Interesujące jest to, jak w rejestrach parafii katolickich wpisywano wówczas nazwiska pierwszych osadników: Dąbek, Jakobczyński, Rywiński, Macicki, Bajenka, Wisłowski, Kapicki. W rzeczywistości jednak nie byli to Kaszubi, lecz Niemcy, których prawdziwe nazwiska brzmiały: Dabek=Eichhorst, Jakobczynski=Jakub, Rypinskie=Riewe, Macicki=Mathys, Bejenke=Behnke, Wislawski=Wiesner, Kapicki=Keppe. Nazwiska zostały po prostu "przetłumaczone", co zdarzało się dość często na późniejszych dokumentach. W 1852 r. P. Schwarz skarżył się, że ok. 40% małżeństw to małżeństwa mieszane, wynikające z ignorancji religijnej, ponieważ we wsi nie było szkoły protestanckiej. Brak kościoła we wsi przez pierwsze 17 lat, brak szkoły przez pierwsze 32 lata - to mogło mieć tylko negatywne skutki i tak później nikt w gminie nie znał nazwisk pierwszych wytwórców, farbiarzy, garbarzy, sukienników czy tkaczy lnu, bo stali się nie tylko Polakami, ale i katolikami.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

BEŁCHATÓW

Geschichte einer lutherischen Gemeinde Polen

Wie die Gemeinde enstand

Genau so wie viele andere lutherisch-deutsche Gemeinden in unserer einstigen Heimat ist auch Bełchatów in Mittelpolen dadurch entstanden, daß die Polen selbst unsere Vorväter ins Land gerufen haben - auch wenn sie es heute nicht mehr wahr haben wollen. Die Lage war damals, vor dem Ende des 18. Jahrhunderts, in Polen so, daß zu den verfahrenen politischen Verhältnissen - es war kurz von den Teilungen - noch wirtschaftliche Schwierigkeiten hinzutraten. Durch die neuen Zollmaßnahmen Preußens wurde nämlich die Landwirtschaft Polens schwer getroffen; so bemühte sich denn der letzte Polnische König Stanislaus August Poniatowski, seinem Lande einen neuen Reichtum in der Industrie zu erschließen. Freilich wurde daraus zunächst nichts, da dann die Teilungen und die Wirrnisse der napoleonischen Zeit eintraten. Erst nach dem Wiener Kongreß kehrte Ruhe ein. Unter der Oberherrschaft des Zaren Alexander I entstand ein halbselbständiges  Königreich Kongreßpolen, das nun an den Ausbau seiner Wirtschaft gehen konnte. Um die deutschen Siedler mit größerem Erfolg nach Polen zu locken, gestattete man ihnen laut Erlaß vom 2.III.1816, ihre Habe zollfrei einzuführen und befreite sie und ihre Kinder vom Militärdienst. Viele wetteiferten geradezu im Werben von Ansiedler und Handwerken. Unter ihnen auch der strebsame Erbnerr  von Bełchatów, südlich Łódź Stanislaus Kaczkowski. Um das Jahr 1820 - dieses Datum trägt das erste Siegel der Kirche - beschloß er, für die angerworbenen Handwerker und Ansiedler ein evangelisches Kirchspiel zu gründen. Der Hauptstrom der Ansiedler dürfte wohl im Jahre 1824-30 angekommen sein, da erst seit dem Jahre 1824 Taufeintragungen der evangelische Ansiedler in die Standesbücher Grocholice und Petrikau erfolgt sind. Im Jahre 1825 erinnert der Erbherr die Regierungskommission an die Notwendigkeit der Errichtung ein evangelischen Kirchspiels, da die zahlreichen Ansiedler in und um Bełchatów sechs Meilen und darüber zur nächsten Kirche hätten. Im Jahre 1827 versichert er der Kommission, daß der Bau der evangelische Kirche begonnen und im nächsten Jahre vollendet sein werde. Im Jahre 1828 erklärt er vor dem Kreisvorsteher in Petrikau, 18 Klafter Holz jährlich für Pastor und Kantor der neuen Kirchspiels sowie Wohnungen und drei Morgen Garten für das dieselben zur Verfügung zu stellen. Trotzdem aber kommt die Gründung des neuen Kirchspiels nicht zustande, da die Evangelischen von Kleszczów nicht zu Bełchatów gehören, sonder sich selber eine Kirche bauen wollen.

So kommt denn am 4.8.1836 Sup. Modl. aus Kalisz nach Kleszczów und vereinbart hier endlich mit den Kleszczowern, daß sie doch zu Bełchatów gehören, aber für sich zwei Predigtgottesdienste monatlich in KL. haben sollten. Daraufhin wurde am 22. Oktober 1837 das Bełchatów-Kleszczower ev. - luth. Kirchspiel bestätigt. Damals betrug die Zahl derjenigen, die Kirchenbeitrag zahlen. 910; hundert Jahre später (1937) waren es allein in Bełchatów 800 und in Kleszczów mit der Filiale Dziepolic und radomsko etwa 1000. Als Gehalt des Parstor wurden damals 2300 polnische Gulden festgesetzt, für den Kantor 300 und für den Küster 100. Im Jahre 1847 wurde Kleszczów dann doch selbständiges Kirchspiel. Dieser Ausfall konnte bereits drei Jahre später durch Eingliederung  der ev.-luth. Bevölkerung der ref. Kirchengemeinde Zelów ausgeglichen werden. Später faßte man letztere in der Filialgemeinde Pozdzienice zusammen.

WOHER STAMMTEN DIE ANSIEDLER?

Die Ansiedler in Bełchatów-Kleszczower Gebiet stammten aus Nordpolen, aus dem verschiedenen Orten von Posen, wie Rogasen, Pleschen, Neutomischel, Krotoschin, manche auch mehr aus der Nähe wie Konin und Kalisch, andere, insbesondere die Handwerker in der Stadt, kamen aus Böhmen, Sachsen, Schlesien und waren größtenteil katholsch. Interessant ist, wie man damals in den Standesbüchern katholischer Gemeinden die Namen der ersten Ansiedler eintrug; da war zu lesen: ein Dabek, Jakobczynski, Rywinski, Macicki, Bajenka, Wislowski, Kapicki. In wirklichkeit aber handelte es sich natürlich nicht um Kaschuben, sonder es waren Deutsche, deren richtige Namen Dabek=Eichhorst, Jakobczynski=Jacob, Rypinskie=Riewe, Macicki=Mathys, Bejenke=Behnke, Wislawski=Wiesner, Kapicki=Keppe lauteten. Man hatte einfach die Namen "übersetzt", wie das auf späteren Urkunden oft genug vorgekommen ist. Durch Vermischung sind zahlreiche Deutsch-Evangelische untergegangen, P.Schwarz klagte 1852, daß etwa 40% der Ehen Mischehen sein, und zwar infolge der religiösen Unwissenheit, weil keine evangelische Schule am Orte vorhanden sie. Die ersten 17 Jahre am Orte keine Kirche, die ersten 32 Jahre keine Schule - das konnte sich nur negativ auswirken, uns so kannte denn später in der Gemeinde niemand mehr die Namen der ersten Fabrikanten, Färber, Gerber, Tuchmacher oder Leinweber, da diese nicht nur polnisch, sondern auch katholisch geworden waren.